ماه رمضان، خاستگاه ارتباط، مسئولیت‌پذیری و پاکی معنوی
علامه مرجع سید محمدحسین فضل الله(ره)
مترجم: محمدجمعه امینی
در این ماه بزرگ، ماه مبارک رمضان، خداوند از ما می‌خواهد که افکار خود را مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم. چون ممکن است در طول سال گذشته، از راه چیزهایی که می‌خوانیم، می‌شنویم یا تفکر می‌کنیم، اندیشه‌های باطلی بدان راه یافته باشد؛ زیرا گاهی اوقات انسان از حق‌گرایی غفلت می‌کند یا از برخی شرایط و بعضی مردم تأثیر می‌پذیرد. همین‌طور انسان باید قلب خود را مورد واکاوی قرار دهد. چون در قلب او ممکن است برخی عواطف و احساسات نادرست شکل گرفته باشد و او به دشمنان خداوند محبت بورزد یا با دوستان خداوند دشمنی نماید؛ زیرا احساسات و عواطف ما ممکن است از برخی روابط روانی خاصی تأثیرپذیر باشد و در مواردی که نباید دوستی یا دشمنی کنیم، راه دوستی یا دشمنی را در پیش بگیریم. از این رو باید با قلب، عواطف و احساسات خود خلوت کنیم و آن‌ها را از آلودگی‌های احتمالی پالایش نماییم.
همین‌طور در این ماه بزرگ باید همه رفتارها و گفتارهای خود را مورد بررسی قرار دهیم. شاید چیزهایی گفته باشیم که مورد رضایت خداوند نباشند؛ مانند غیبت، سخن‌چینی، دروغ‌گویی و دشنام دادن به مؤمن و سایر سخنان نادرستی که مورد رضایت خداوند نیستند. شاید کارهایی کرده باشیم که مورد رضایت خداوند نباشند؛ مانند خوردن مال به باطل، تن دادن به شهوات حرام و سایر کارهای حرام.
کسب معارف قرآنی
خداوند از ما خواسته است که در این ماه بزرگ، حالت‌های بد خود را به حالت‌های خوب تبدیل کنیم. باید با بهره‌برداری از روزه، اراده خود را قوی کنیم. چون روزه یکی از ابزارهایی است که به وسیله آن انسان دارای اراده اطاعت از خداوند می‌شود. روزه باعث می‌شود که انسان در تمام عمر خود، محرمات الهی را ترک گوید؛ زیرا واقعیت این است که اگر انسان در ماه رمضان تمرین کند شهوات، غرایز و عادات خود را مهار کند، به چنان قدرت بازدارندگی روانی دست می‌یابد که می‌تواند در ماه‌های دیگر نیز محرمات الهی را ترک کند.
باید از قرائت قرآن برای تدبر، تأمل و آگاهی نسبت به معارف و مفاهیم قرآنی استفاده کنیم. باید بفهمیم که چگونه می‌توانیم از این راه با عقاید، احکام، اخلاق و ارزش‌های اسلامی آشنا شویم. چون خداوند از ما خواسته است قرآن را به گونه‌ای بخوانیم که عقل و قلب خود را روشن کنیم. با خواندن قرآن باید بر اطلاعات خود بیفزاییم. باید به مسلمان آگاهی تبدیل شویم که برخورد جمود آمیز با قرآن ندارند، بلکه برخوردی از سر آگاهی و معرفت با اسلام دارند. چنین قرائتی باعث می‌شود که به گونه‌ای عمیق‌تر با اسلام آشنا شویم.
شاید اصرار بر تلاوت قرآن در ماه رمضان و ماه‌های دیگر برای این باشد که انسان مسلمان اسلام را از راه قرآن بشناسد. خداوند برای ما بیان داشته است که قرآن نور است: «قَدْ جَاءكُم مِّنَ اللهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُّبِينٌ»[1] بنابراین قرآن کریم نوری است که عقل، قلب و زندگی را روشن می‌کند. پیامبر خدا در سخنرانی خود به مناسبت آغاز ماه رمضان از ما می‌خواهد از خداوند بخواهیم که به ما توفیق روزه‌داری و تلاوت قرآن در این ماه را عنایت فرماید. «فاسألوا الله ربَّكم بنيَّاتٍ صادقة ـ با نیت‌هایی راست و خالص از خداوند بخواهید ـ و قلوبٍ طاهرة ـ دل‌هایی که ذره‌ای از شرک، انحراف و دشمنی نسبت به اولیای الهی در آن نباشد ـ أن يوفِّقكم لصيامه ـ تا به بازدارندگی معنوی و عملی در روی آوردن به سمت طاعت و ترک معصیت دست یابید ـ و تلاوة كتابه ـ زیرا اگر انسان به چنین قدرت بازدارندگی معنوی که باعث می‌شود برای کسب رضایت الهی به خط طاعت ملتزم شود و از خط معصیت دور گردد، دست نیابد، با بدبختی از ماه رمضان بیرون می‌شود. بدبختی که مانند آن وجود ندارد ـ فإنّ الشّقيَّ من حُرم غفران الله في هذا الشّهر العظيم.»
سپس پیامبر خدا به مسئله مهم‌تری می‌پردازد. انسان در طول روز، تشنگی و گرسنگی را خوب درک می‌کند. او از روزه‌دار می‌خواهد که هنگام افطار فقط به فکر خود نباشد. بلکه با این گرسنگی و تشنگی، روز قیامت را به یاد بیاورد. روزی طولانی که انسان گرسنگی و تشنگی دیگری را درک می‌کند. «و اذكروا بجوعكم وعطشكم فيه جوع يوم القيامة وعطشه.»
حس مسئولیت اجتماعی
سپس پیامبر خدا به یک مسئله مهم اجتماعی می‌پردازد. این که انسان روزه‌دار، فقرایی را که غذایی برای خوردن ندارند و مستمندانی را که از داشتن زندگی شرافتمندانه‌ای بی‌بهره‌اند، درک نماید: «وتصدَّقوا على فقرائكم ومساكينكم». هر کس بر حسب توانایی خود باید به مستمندان و فقرا مساعدت کند؛ زیرا صدقه آتش خشم الهی را خاموش می‌کند، بر روزی انسان می‌افزاید و بیماران را شفا می‌دهد.
پیامبر خدا به مسئله مهم اجتماعی دیگری می‌پردازد و آن نحوه برخورد انسان‌ها با یکدیگر است. پدران، پدر بزرگان، مادران، عالمان و سالخوردگانی در جامعه ما زندگی می‌کنند. خداوند از کوچک‌ترها می‌خواهد که به بزرگان خود احترام بگذارند و آنان را تکریم کنند. نباید به آنان بی‌ادبی کنند. بلکه باید به خاطر سابقه بیشتر در اسلام و برخورداری از تجربه بیشتر در عرصه‌های زندگی، با آنان برخورد مناسبی داشته باشند.
بزرگ‌ترها هم باید به کوچک‌ترها رحم کنند. باید تجربه کم و عقل ناتوان کوچک‌ترها را در نظر بگیرند و در نصیحتشان بکوشند. نباید بر آن سخت بگیرند و خارج از توانشان چیزی را بر آنان تحمیل نمایند: «و وقّروا كباركم، وارحموا صغاركم، وصلوا أرحامكم». خواست پیامبر خدا این است که خانواده‌ها با یکدیگر رابطه داشته باشند. فرقی ندارد که بستگان ما با ما رابطه داشته باشند یا نداشته باشند؛ زیرا صله رحم یک ارزش والای اسلامی است که خداوند به خاطر انجام آن، رحمت، محبت، رضوان و لطف خود را شامل حال انسان می‌گرداند.
«و احفظوا ألسنتكم ـ انسان همان طور که از خوردن و آشامیدن روزه می‌گیرد، باید زبان خود را نیز از زشتی‌ها و محرمات نگاه دارد ـ و غضّوا عمَّا لا يحلّ النَّظر إليه أبصاركم، وعمَّا لا يحلُّ الاستماع إليه أسماعكم».
ایتام نیز امانت‌های الهی در جامعه هستند و انسان باید به مسئولیت‌های خود در قبالشان عمل کند، به آنان مهربانی نماید، اموالشان را حفظ کند و به مسئولیت‌های خود در ازای آموزش و تربیتشان عمل نماید: «و تحنَّنوا على أيتام النّاس يُتحنَّن على أيتامكم.» امام علی(ع) نیز در بیانی شبیه به یاری خواستن نسبت به ایتام توصیه می نماید. می‌فرماید: «اَللَّهَ اَللَّهَ فِي اَلْأَيْتَامِ فَلاَ تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لاَ يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُمْ؛ خدا را خدا را درباره يتيمان، آنان را گاهى سير و گاهى گرسنه مگذاريد، مباد كه در كنار شما تباه شوند.»[2] بلکه مانند فرزندانتان، به آنان رسیدگی کنید و نگذارید که در وادی‌های زندگی تباه شوند تا به شهروندانی خوبی تبدیل شوند.
توبه به درگاه خداوند
پیامبر خدا تأکید می‌کند که انسان در ماه رمضان باید همه گناهان گذشته خود را به یاد آورد و از آن‌ها به درگاه خداوند توبه نماید. «وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ»[3] و «إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ»[4] توبه این است که انسان از گناهان خود پشیمان شود و تصمیم بگیرد که در آینده این گناهان را انجام ندهد. این توبه همان توبه نصوح است که پیامبر خدا انسان‌ها را به سوی آن دعوت می‌کند: «و توبوا إلى الله من ذنوبكم، وارفعوا إليه أيديكم بالدّعاء في أوقات صلواتكم، فإنَّها أفضل السَّاعات ـ چون نماز، زمان عروج روح انسان مؤمن به سوی خداوند است. وقتی انسان در برابر خداوند متعال به نماز می‌ایستد، نشان از عبودیت و بندگی او در برابر خداوند دارد. او در حال نماز به خداوند نزدیک است ـ ينظر الله عزَّ وجلَّ فيها بالرّحمة إلى عباده؛ يجيبهم إذا ناجوه، ويلبِّيهم إذا نادوه، ويعطيهم إذا سألوه، ويستجيب لهم إذا دعوه. يا أيّها النّاس، إنَّ أنفسكم مرهونة بأعمالكم ـ ولی چه چیزی می‌تواند این نفس را آزاد کند؟ ـ ففكّوها باستغفاركم ـ باید صبح و شام به درگاه خداوند استغفار کنیم. انسان باید همه گناهان خود را به یاد بیاورد و به خاطر آن از خداوند طلب بخشش نماید ـ وظهوركم ثقيلة من أوزاركم، فخفِّفوا عنها بطول سجودكم ـ به مدت طولانی در برابر خداوند سجده کنید؛ زیرا وقتی انسان در برابر خداوند سجده می‌کند، احساس عبودیت و نزدیکی به خداوند می‌کند. ـ واعلموا أنَّ الله أقسم بعزّته أن لا يعذِّب المصلّين والسَّاجدين، وأن لا يروّعهم بالنّار يوم يقوم النّاس لربّ العالمين»[5] و چه جایزه‌ای بزرگ‌تر از این می‌تواند وجود داشته باشد.
پی‌نوشت‌ها:
[1] المائدة: 15.
[2] نهج البلاغة، خطبه‌های امام علی(ع)، ج 3، ص 77.
[3] الشورى: 25.
[4] البقرة: 222.
[5] وسائل الشيعة، الحرّ العاملي، ج 10، ص 213.
سخنرانی علامه مرجع سید محمد حسین فضل الله در تاریخ 6 رمضان 1427 هـ برابر با ٢٩/٩/٢٠٠٦م.