الهام لطیفی با علامه مرجع آیت الله العظمی سید محمد حسین فضل الله مصاحبه ای را ترتیب داد. ایشان به داشتن فتواهای جدال برانگیز خصوصاً درباره حقوق زن در جوامع شیعی شهره هستند. از جمله این فتواها حق زن در پاسخ دادن به خشونت شوهر است که سال گذشته در روز مبارزه با خشونت علیه زن بدان فتوا داد. به مناسبت روز جهانی زن الهام لطیفی پرسشهایی را با ایشان مطرح کرد. متن این گفتگو تقدیم خوانندگان می گردد.<o:p></o:p>
<o:p> </o:p>
تساوی بین زن و مرد<o:p></o:p>
• نظر شما در رابطه با تساوی بین حقوق زن و مرد چیست؟ آیا این تساوی مطلق است و یا نسبی؟<o:p></o:p>
• شاید بهتر باشد که این مسأله را از منظر عناصر انسانی مشترک و عناصری که به اختلاف بین زن و مرد مربوط می شود از طریق ماهیت نقشی که به هر یک از آن دو واگذار شده است مورد بررسی قرار دهیم. بدون این که به جزئیات آن به گونه ای وارد شویم که ممکن است مسأله را از واقعیت آن دور نماید.<o:p></o:p>
اما در رابطه با عناصر انسانی، ما بر این باور هستیم که زن به مانند مرد انسانیت کاملی دارد و در این باره یکی از آن دو ویژگی خاصی ندارد که آن دیگری نداشته باشد. بلکه ویژگی انسانی تابع عملکرد انسان برای تحقق مفهوم انسانیت است چه در اندیشه ورزی و تعقل و مسؤولیت و تولید و فرقی ندارد که مرد باشد و یا زن. ما بر این عقیده هستیم که اسلام وقتی بین مرد و زن تساوی برقرار می نماید، همین جنبه را در نظر داشته است. همان گونه خدای متعال می فرماید: «أَنِّی لاَ أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى» (آل عمران/195) و نیز فرموده است: « وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاء بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ» (توبه/71) و نیز آیاتی دیگر.<o:p></o:p>
قرآن کریم برای ما از نمونه هایی از زنان سخن گفته است که برای همه انسانها اعم از زن و مرد الگو بوده اند. همان گونه كه قرآن کریم از حضرت مریم که زندگی سرشار از پاکی داشت سخن گفته است. خداوند او را برای همه مؤمنان اعم از مرد و زن مثال زده است. نیز قرآن کریم از زن فرعون سخن گفته است که از ظلم و ستم و طغیان شوهر خود به درگاه خداوند متعال تبری جست. همین طور زن دیگری که حکمتی برتر ازمردان را نشان داده است ملکه سبأ است.<o:p></o:p>
از این رو می بینیم قاعده کلی که قرآن کریم در دنیای حقوق زناشویی بیان می دارد تساوی در حقوق و وظایف بین زن و شوهر است. خداوند فرموده است: «و لهن مثل الذی علیهن بالمعروف» (بقره/228) آری قرآن از برتری مرد به عنوان شوهربر زن به عنوان همسر سخن گفته است: «و للرجال علیهن درجة» (بقره/228) ولی این برتری به عنوان برتری جنس مرد نیست بلکه به خاطر شرایط آزادتری است که به مرد این اجازه را می دهد که نسبت به زن از آزادی عمل بیشتری برخوردار باشد. چرا که مرد وظایف سنگینی مانند بارداری و شیر دادن و موارد دیگری از قبیل را به عهده ندارد.<o:p></o:p>
علاوه بر این وظایف اقتصادی خانواده بر عهده مرد نهاده شده است و همین باعث گردیده است که او عهده دار مسؤولیت اداره زندگی زناشویی هم باشد. مانند هر نظام دیگری که در آن مدیریت از آن کسی است که توان او در انجام مسؤولیت بیش از دیگران باشد. <o:p></o:p>
علاوه بر این زندگی زناشویی مبتنی بر مواد قانونی نیست بلکه این مواد در شرایطی مطرح می شود که اختلاف به وجود آید و یا ستمی روا داشته شود. خداوند متعال از دو عنصر اساسی در زندگی زناشویی برای ما سخن گفته است. یکی مودت است که در آن انسان آن گونه با دیگری می آمیزد که دیگر جایی برای قانون باقی نمی ماند بلکه عشقی سرشار آغازیدن می گیرد که انسان تا سر حد ایثار همه چیز خود را به دیگری ارزانی می دارد و دیگری رحمت است که انسان نقاط ضعف دیگری را درك می نماید اما آنها را که در شرایط فشار بروز می یابند، تحمل می نماید. می ماند مسأله ارث و دیگر مسائل مالی که در اسلام تابع ماهیت نقش هر کدام در زندگی زناشویی است. تا زمانی که قانون، مسؤولیتهای مالی را بیش از آن که به عهده زن باشد بر عهده مرد قرار داده است، طبیعی است که احکام ارث این گونه باشد و اگر ورثه شامل زن و مرد باشند، به مرد بهره ای دو برابر زن بدهد. پس مسأله به ماهیت مسؤولیتهایی که هر کدام به عهده دارند نشأت می گیرد. نه این که پای برتری در میان باشد. نظر مذهب شیعه امامیه این است که اگر تنها ارث برنده دختر و یا خواهر باشد تمام ترکه از آن وی خواهد بود. نصف برای سهم و نصف برای قرابت. بنابراین از این جهت مرد امتیازی ندارد.<o:p></o:p>
<o:p> </o:p>
مفهوم آزادی<o:p></o:p>
• چارچوب آزادی زن چیست؟<o:p></o:p>
• آزادی زن به مانند آزادی مرد است و تابع حدود احکامی است که خداوند هر دوی آن را بدان مکلف کرده است و واجب است که هر کدام بدان ملتزم باشند. همین طور تابع ارزشهای اخلاقی است که خداوند آنها را به عنوان حدود رفتارهای انسانی در عرصه های گوناگون زندگی قرار داده است. به عبارت دیگر برای ما در دنیا آزادی مطلق بدون قید و شرط وجود ندارد و آزادی همیشه تابع فلسفه ای است که گرایش دینی یا فکری و نظایر آن بر آن مبتنی می باشد. با توجه به ماهیت نگاهی که انسان در ارزیابی خود از دین یا اندیشه یا گرایش دارد، خود را در چارچوب التزام به آن قرار می دهد و یا این که راه بی اعتنایی به آن را در بر می گیرد.<o:p></o:p>
<o:p> </o:p>
روز جهانی زن<o:p></o:p>
• نظر شما در باره 8 مارس روز جهانی زن چیست؟<o:p></o:p>
• زمان اهمیت خود را از ویژگیهای تمدنی و انسانی که خودِ انسان بازتاب دهنده آن است می گیرد. به نحوی که زمان چارچوبی برای این خصوصیت می شود. ما از هیچ تاریخی دل تنگ نمی شویم زیرا تاریخ در ژرفای خود همان انسان با عناصر ارزشی خود است که آن را درچارچوب زمان تثبیت می کند . از این رو اهتمام ما این است که ارزشهای تمدنی خود را در قالب روزی که برای یک مناسبت نامگذاری شده است و از جمله قضیه زن مورد تایید قرار دهیم. زیرا اسلام پیش از گرایش های فکری که بعداً آمده اند جنبه ی انسانی زن را مورد تاکید قرار داده است. اما اینکه چرا مسلمانان در عملکرد خود این جنبه را نشان نداده اند به عوامل متعددی باز می گردد که ذهنیت عمومی انسان را چه مسلمان باشد و چه غیر مسلمان در مراحل تاریخی خاص شکل می دهد. <o:p></o:p>
<o:p> </o:p>
حقوق و وظایف زناشویی<o:p></o:p>
• به نظر شما زن در برابر مرد چه وظایفی بر عهده دارد؟ و چه حقوقی بر شوهر خود دارد؟<o:p></o:p>
• از نظر دینی، حق زن این است كه شوهر طبق عرف موجود مخارج زندگی او را تأمین نماید. غیر از این و از جمله حقوق جنسی آن دو در حقوق با یكدیگر برابر هستند. به نحوی كه هر كدام باید نیازهای جنسی یكدیگر را بر آورده كنند. مگر این كه مانعی شرعی یا صحی یا نظایر آن وجود داشته باشد. همین طور مرد وظیفه دارد كه همه نیازهای زندگی زن را از نظر مسكن و نیز مسائل مربوط به فرزندان و تربیت آنها را آماده نماید. حتی از نظر شرعی زن وظیفه ای ندارد كه فرزند خود را شیر بدهد. بلكه بخشی از عطا و بخشندگی عاطفی خود زن است كه خود را نسبت به تربیت و مواظبت از فرزند خود مسؤول می بیند.<o:p></o:p>
چیزی كه در این مسأله مورد تأكید است این است كه اسلام بین جنبه های احكامی و انسانی اخلاقی تفكیك قائل نمی شود. زیرا جنبه احكامی اساس كنترل ظلم و ستم علیه هر طرف دیگر را تشكیل می دهد. در برابر این اسلام جنبه اخلاقی را هم مورد تأكید قرار می دهد تا انسانیت به شكل طبیعی خود جریان یابد و گستره انسانی در زندگی زناشویی را نسبت به مواد قانونی كه از زندگی چیزی شبیه كارخانه می سازد، كه فاقد هرگونه روح و حیات است، وسیعتر و كارآمدتر قانونی بسازد. <o:p></o:p>
اما در مقام عمل، اسلام برای زن این حق را قائل شده است كه با رعایت حدود شرعی و اخلاقی كلی اسلامی، به عمل سیاسی و اجتماعی دست بزند. چرا كه اسلام این آزادی را به زن داده است و این آزادی شامل حق زن در انتخاب كردن و انتخاب شدن برای مناصب سیاسی و اجتماعی كه مردان و زنان در آن برای خدمت به جامعه با یكدیگر مشاركت دارند هم می شود. اما در همه اینها باید موازین و معیارهای شرعی رعایت شود.<o:p></o:p>
<o:p> </o:p>
موضع دین در برابر پدیده خشونت علیه زن<o:p></o:p>
• نظر شما در باره بعضی از پدیده های زشت مانند اعمال خشونمت علیه زن و ختنه كردن دختران چیست؟ علما در كاستن از این چنین پدیده هایی چه نقشی می توانند داشته باشند؟<o:p></o:p>
• بر انسان حرام است كه علیه دیگری دست به خشونت بزند. خصوصاً علیه زن كه از نظر بدنی و اجتماعی ضعیف است و همین مسأله باعث می گردد كه بعضی از مردان تشویق شوند كه علیه او اعمال خشونت كنند و یا این كه او را تحت فشار قرار دهند و یا به او ستم روا دارند. ما فتوا دادیم كه زن حق دارد تا از جان خود دفاع نماید حتی اگر ابزار دفاعی دیگری در دست نداشت، شوهر خود را مورد ضرب و شتم قرار دهد. درست مانند هر انسان دیگری كه حق دارد آن گونه كه به او تعدی شده است، تجاوزگر را مورد تعدی قرار دهد. اما انسان باید همیشه این امر را در نظر داشته باشد كه باید از مدارا استفاده نماید. زیرا استفاده از مدارا به موارد منفی بزرگتری نمی انجامد و باعث اصلاح وضعیت موجود می گردد.<o:p></o:p>
همان گونه كه رسول خدا فرموده است: مدارا بر چیزی قرار داده نشد مگر اینكه بدان وزانت بخشید و از چیزی برداشته نشد مگر این كه آن را سبك ساخت. و نیز فرمود: خداوند مداراگر است و مدارا دوست دارد و آن چه را كه به مدارا دهد به خشونت نمی دهد.<o:p></o:p>
اما نسبت به ختنه دختران باید گفت كه دلایل تأكید می دارند كه این كار سنت نیست بلكه از جمله عادتهای اجتماعی برای زیبایی زن به شمار می آید. قبلاً با توجیه ضرر نداشتن این كار برای دختر، حرفهایی را خطاب به كسانی كه چنین كاری را انجام می دهند، مطرح كردم. از این رو در نظر من اگر این عمل به شهوت جنسی آسیب بزند حرام است. پس اگر به كشته شدن دختر بینجامد چگونه می تواند باشد. باید با این كار مبارزه شود و ضوابطی برای آن تعیین شود و از جمله مورد تأكید قرار گیرد كه این عمل سنت نیست.<o:p></o:p>
• آیا اسلام در سنتهایی كه در جوامع به زن ستم می كنند مقاومت می نماید؟<o:p></o:p>
• اسلام برای این آمده است كه اصل عدالت را در روی زمین مورد تأكید قرار دهد در همه دوائر فردی و اجتماعی. انسان این حق را ندارد كه حتی به خودش ستم نماید و خود را در معرض كشته شدن و ضرر دیدن و نظایر آن قرار دهد. از این رو ما بر این عقیده هستیم كه اسلام به شكل اساسی در برابر ظلم و جور ایستاده است خصوصاً وقتی گه علیه گروههای اجتماعی مستضعف صورت می گیرد. مانند ستم به زن چه در خانه باشد و چه در خانواده و یا جامعه.<o:p></o:p>
گفتگو: الهام لطیفی<o:p></o:p>
24 ربیع الاول 1430 هـ برابر با 8/3/2009م<o:p></o:p>