چگونه به پیشواز سال جدید برویم؟
علامه مرجع سید محمد حسین فضل الله
علامه مرجع سید محمد حسین فضل الله(ره) در خطبه 19 ذی القعده 1425هـ به اعلام موضع و موعظه به مناسبت‌های اسلامی و غیر اسلامی می‌پردازد. در ابتدا ایشان به این مسئله می‌پردازند که تاریخ هجری نباید فراموش شود؛ زیرا تاریخ هجری تاریخ اسلام است. البته هیچ مشکلی با تاریخ میلادی نیز وجود ندارد. معظم له با تأکید بر شادی مسئولانه در آستانه سال جدید، اظهار می‌دارند که این شادی نباید مانند شادی‌هایمعمولی در نظر گرفته شود. بلکه انسان باید از حیث سود و زیان، خود را در برابر خداوند متعال مورد بازخواست و بازنگری قرار دهد. ایشان عادت دادن بچه‌ها به ترقه‌بازی را مورد انتقاد قرار می‌دهند.
آن چه تقدیم می‌شود بیانات معظم له در این خطبه جمعه است:
امروز آخرین روز از سال میلادی است و ما فردا سال میلادی جدیدی را آغاز می‌کنیم. وقتی با سالی خداحافظی می‌کنیم و به پیشواز سال جدید می‌رویم، چه سال میلادی باشد که با میلاد حضرت مسیح آغاز می‌شود که پیامبر خدا و کلمه الهی بود که بر مریم القا شد و چه سال هجری باشد که با هجرت پیامبر خدا از مکه به مدینه برای پایه‌گذاری دولت اسلامی آغاز می‌شود، ما در دو تاریخ میلادی یا هجری با دو مناسبت روبرو هستیم. چون خداوند در قرآن کریم همان‌طور که از هجرت پیامبر(ص) سخن گفته است، از اعجاز میلاد حضرت مسیح(ع) نیز سخن می‌گوید: «إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ كَفَرُواْ ثَانِی اثْنَینِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَكِینَتَهُ عَلَیهِ وَأَیدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِینَ كَفَرُواْ السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللّهِ هِی الْعُلْیا وَاللّهُ عَزِیزٌ حَكِیمٌ» [التوبة: 40].
ما نیز به عنوان مسلمان هیچ مشکلی با این دو مناسبت نداریم؛ زیرا اسلام همه پیامبران را جمع کرده است. ما به خداوند، پیامبران، کتاب‌ها، فرشتگان او و روز قیامت ایمان داریم. به نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد(ع) ایمان داریم. از این رو امتیاز و برجستگی اسلام در این است که فرد مسلمان به همه پیامبران و ادیان الهی ایمان دارد. در حالی که مسیحیان و یهودیان به همه پیامبران ایمان ندارند؛ بنابراین مسیحیان به رسالت حضرت محمد(ص) و قرآن به عنوان کتابی که نازل شده است ایمان ندارند. یهودیان به حضرت مسیح(ع) و حضرت محمد(ص) ایمان ندارند. از این رو به انجیل و قرآن نیز ایمان ندارند؛ اما مسلمانان به همه آن‌ها ایمان دارند.
از این رو ما مثل تاریخ هجری هیچ مشکلی با تاریخ میلادی نداریم. ولی برای همه مسلمانان تأکید می‌داریم که تاریخ هجری را فراموش نکنند؛ زیرا هجری تاریخ اسلام است. وقتی به تاریخ هجری می‌پردازیم، گویا داریم با تاریخ هجرت پیامبر(ص) زندگی می‌کنیم. باید تمام شرایطی را که پیامبر خدا(ص) در آن به خاطر رسالت، دست به هجرت زدند، به یاد بیاوریم. باید به یاد بیاوریم که مشرکان می‌خواستند آن حضرت را به قتل برسانند و جنگ‌های بسیاری را علیه پیامبر به راه انداختند. باید روش تعامل پیامبر(ص) با اصحاب را در مدینه به یاد بیاوریم. باید بدانیم از آن روز تا امروز چه حوادثی برای اسلام و مسلمین پیش آمده است. چون تاریخ هجری باعث می‌شود که انسان نسبت به تصوراتی که در گذشته و حال از اسلام دارد، تجدید نظر کند. برای انسان تأکید می‌دارد که چگونه تاریخ اسلامی را برای آینده رقم بزند؛ زیرا همه مسلمانان مسئول هستند که تاریخ تازه‌ای از دعوت به اسلام را بسازند و اسباب عزت، آزادی و قدرت مسلمانان را فراهم کنند. هدف این است که انسان با تاریخ هجری خود احساس کند که اسلام او تداوم همه این تاریخ است و او بخشی از این روند اسلامی است و باید مسئولیت‌های آن را به دوش بکشد.
بنابراین وقتی با سال قدیم خداحافظی می‌کنیم و به پیشواز سال جدید می‌رویم، باید از خودمان بپرسیم که چگونه این مسئله را تصور می‌کنیم؟ شاید مردم تصور سنتی از این مسئله داشته باشند و در خداحافظی از سال گذشته و استقبال از سال جدید، از خودشان غافل شوند. در پایان سال قدیم و آغاز سال جدید، انسان باید چنین تصوری داشته باشد؛ بنابراین وقتی با سال قدیم خداحافظی می‌کنیم بدین معناست که یک سال از عمر خود را از دست داده‌ایم. یک سال از عمر ما مرد. چون با از دست رفتن یک سال، ما به صورت بخشی و نه کلی، مرده‌ایم؛ زیرا انسان هر صبح به دنیا می‌آید و هر شب، در حجمی از زمان می‌میرد. از این رو در دعای منسوب به امام زین العابدین(ع) برای روز چهارشنبه می‌خوانیم: «لك الحمد أن بعثتنی من مرقدی، ولو شئت جعلته سرمداً؛ تو را سپاس که مرا از رختخوابم برانگیختی و اگر می‌خواستیمی‌توانستی این خواب را دائمی قرار دهی.» و از پیامبر(ص) وارد شده است: «إنكم لَتموتنّ كما تنامون، ولتُبعثن كما تستیقظون؛ شما همان‌طور که می‌خوابید حتماً می‌میرید و همان‌طور که بیدار می‌شوید، حتماً برانگیخته می‌شوید.»
معنای این سخن این است که علاوه بر سال‌هایی که در گذشته از دست دادیم، یک سال از عمر ما گذشته و مرد و بعد از این که عهده‌دار مسئولیت سال‌های گذشته شدیم، باید مسئولیت سال جدید را نیز به عهده بگیریم. در این زمان خداوند به ما می‌گوید: در سال جدید خود را بیازمایید که آیا در حد و اندازه این مسئولیت هستید یا نه؟ آیا در خط خداوند و عمل صالح هستید؟ یا این که در این سال از راه راست منحرف شده‌اید؟ از این رو نباید مشغول به لهو و لعب باشیم. خیلی‌ها در این شب، از جدیت و آگاهی و اندیشیدن به آینده فاصله دارند. خیلی‌هامست و لایعقل هستند. به چیزی نمی‌اندیشند و غرق در غفلت و لهو و لعب هستند. گویا می‌خواهندفقط شاد باشند.
ما نیز می‌خواهیم که انسان شاد باشد ولی این شادی باید مسئولانه باشد. انسان باید شاد باشد؛ چون خداوند عمر تازه‌ای به او داده است. خداوند فرصت تازه‌ای به او داده است تا از راه طاعت، به رضایت او برسد. اول سال باید خاستگاه آگاهی و بصیرت باشد. باید به این بیندیشد که در سال جدید چه کاری خواهد کرد؟ چگونه به خاطر کارهایی که در سال گذشته انجام داده است از خداوند طلب بخشش کند. باید به امتاسلامی بیندیشد که چه سالی را پشت سر گذاشته است. چه پیروزها، شکست‌ها، سودها و چه زیان‌هایی به دست آورده است.
در آغاز سال جدید، شرکت‌ها و بانک‌ها با دقت و وسواس فراوان به حساب‌های خود رسیدگی می‌کنند. سود و زیان و بودجه سال آینده خود را مورد بررسی قرار می‌دهند. ما نیز در تمام مسائل مرتبط با خداوند و مردم و زندگی باید چنین کاری کنیم. باید سود و زیان خود را بررسی کنیم. باید بررسی کنیم که چگونه به استقبال آینده برویم. آیا از بودجه لازم برای طاعت الهی وکارهای خیر برخوردار هستیم یا نه؟ چه سرمایه‌ای داریم که بتوانیم در راستای قدرت، عزت و کرامت امت اسلامی آن را به کار گیریم؟
در دعای امام زین العابدین(ع) برای آغاز هر روز می‌خوانیم، دعایی که می‌توان در آغاز هر ماه و هر سال نیز آن را مورد استفاده قرار داد: «وَ هَذَا یوْمٌ حَادِثٌ جَدِیدٌ وَ هُوَ عَلَینَا شَاهِدٌ عَتِیدٌ، إِنْ أَحْسَنَّا وَدَّعَنَا بِحَمْدٍ، وَ إِنْ أَسَأْنَا فَارَقَنَا بِذَمٍ. اللَّهُمَّ فارْزُقْنَا حُسْنَ مُصَاحَبَتِهِ وَ اعْصِمْنَا مِنْ سُوءِ مُفَارَقَتِهِ؛ امروز روزی جدید و تازه است و او بر ما شاهدی حاضر است، اگر خوبی کنیم ما را سپاس گویان ترک کند و اگر بدی کنیم نکوهش‌کنان از ما جدا گردد. بار خدایا حُسن هم‌نَفَسی با این روز را روزی ما گردان و ما را از سوء مفارقتش حفظ فرما.»امام از ما می‌خواهد که برنامه‌ریزی روزانه داشته باشیم و با داشتن چنین برنامه‌ایمی‌توانیم برای سال خود نیز برنامه داشته باشیم. می‌فرماید: «اللَّهُمَّ وَ وَفِّقْنَا فِی یوْمِنَا هَذَا وَ لَیلَتِنَا هَذِهِ وَ فِی جَمِیعِ أَیامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَیرِ، وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ، وَ شُکرِ النِّعَمِ، وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ، وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ، وَ حِیاطَةِ الْإِسْلَامِ، وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلَالِهِ، وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازِهِ، وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ، وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعِیفِ، وَ إِدْرَاک اللَّهِیفِ؛ بارخدایا و ما را در این روزمان و در این شبمان و در تمام ایاممان برای انجام خیر و دوری از شر و شکر نعمت‌ها و پیروی سنّت‌ها و دوری از بدعت‌ها و امر به معروف و نهی از منکر و پاسداری اسلام و عیب‌جویی از باطل و خوار ساختن آن و یاری حق و گرامیداشت آن و ارشاد گمراه و یاری ناتوان و پناه دادن به ستمدیده موفق بدار.»
این مبانی باعث می‌شود که انسان از زمان برای شکوفا کردن توانایی‌های خود استفاده نماید. چون خداوند در قبال خود او و مردمی که در اطراف او زندگی می‌کنند، مسئولیت‌هایی را به دوش او قرار داده است. خداوند به کسانی که در این شب حضور دارند می‌فرماید که به فردای خود بیندیشند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ـ هر کدام از ما در پایان باید با خود خلوت کند تا ببیند که چه چیزی برای ارائه به سال آینده، سال آینده از عمر خود و آینده خود در آخرت دارد ـ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» [الحشر: 18]. پس باید برای حساب دادن کاری انجام دهیم. باید در برابر تمام کارهایی که انجام داده‌ایم و باید انجام دهیم، خود را مورد محاسبه و بازخواست قرار دهیم.
در حدیثی از پیامبر خدا(ص) آمده است: «الكَیسُ مَن دانَ نفسَهُ و عَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِو العاجِزُ مَن أتبَعَ نفسَهُ و هواها و تَمنَّى علَى اللّه ِ عَزَّ و جلَّ الأمانِی؛ زیرک‌ترین زیرک‌ها كسى است كه نفس خود را محكوم سازد و براى پس از مرگ كار كند و درمانده و ناتوان كسى است كه از نفس و خواهش آن، پیروى نماید و از خداوند عزّ و جلّ، آرزوها و توقّعات داشته باشد.» و می‌فرماید: «حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قبلَ اَن تُحاسَبُوا و زِنُواها قبلَ اَنْ تُوزَنُوا و تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الاْکْبَر؛ خویشتن را محاسبه کنید قبل از آنکه به حساب شما برسند و خویش را وزن کنید قبل از آنکه شما را وزن کنند و براى عرضه بزرگ (روز قیامت) آماده شوید.» و امام علی(ع)می‌فرماید: «فَحاسِب نَفسَکَ لِنَفسِکَ فَاِنَّ غَیرَها مِن الانفُسَ لَها حَسیبٌ غَیرَک؛ خودت حسب اعمال خویش را داشته باش، زیرا حساب دیگران با دیگری است.» ومی‌فرماید: «حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ بِأَعْمَالِهَا طَالِبُوهَا بِأَدَاءِ اَلْمَفْرُوضِ عَلَیهَا وَ اَلْأَخْذِ مِنْ فَنَائِهَا لِبَقَائِهَا وَ تَزَوَّدُوا وَ تَأَهَّبُوا قَبْلَ أَنْ تُبْعَثُوا؛ محاسبه کنید نفس خود را با اعمالش. از او بخواهید انجام واجبات و برگرفتن از عالم فانى را براى عالم جاویدان و توشه برگیرید و آماده شوید قبل از آن که برانگیخته شوید.» و در كلام امام كاظم(ع) آمده است: «لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یحاسِبْ نَفْسَهُ فى كُلِّ یوْمٍ فَاِنْ عَمِلَ خَیرا اسْتَزادَ اللّه مِنْهُ وَ حَمِدَ اللّه عَلَیهِ وَ اِنْ عَمِلَ شَیئا شَرّا اسْتَغْفَرَ اللّه وَ تابَ اِلَیهِ؛ از ما نیست كسى كه هر روز اعمال خود را محاسبه نكند تا اگر نیكى كرده از خدا بخواهد بیشتر نیكى كند و خدا را بر آن سپاس گوید و اگر بدى كرده از خدا آمرزش بخواهد و توبه نماید».
درباره نحوه محاسبه نفس امام علی(ع) می‌فرماید: «إذا أصبح ثم أمسى رجع إلى نفسه وقال: یا نفس إن هذا یوم مضى علیك لا یعود إلیك أبداً، والله سائلك عنه فی ما أفنیته، أذكرت الله أم حمدتیه، أقضیت حقّ أخٍ مؤمن، أنفّست عنه كربه، أحفظته بظهر الغیب فی أهله وولده، أحفظته بعد الموت فی مخلّفیه، أكففت عنه غیبة أخ مؤمن بفضل جاهك، أأعنت مسلماً، فیذكر ما كان منه، فإن ذكر أنه جرى منه خیر، حمد الله عزّ وجلّ وكبّره على توفیقه، و إن ذكر معصیة أو تقصیراً، استغفر الله عزّ وجلّ وعزم على ترك معاودته؛ هنگامی كه صبح را به شام می‌رساند، نفس خویش را مخاطب ساخته، چنین گوید: ای نفس! امروز بر تو گذشت و تا ابد بازنمی‌گردد و خداوند از تو دربارۀ آن سؤال می‌كند كه در چه راه آن را سپری كردی؟ چه عملی در آن انجام دادی؟ آیا به یاد خدا بودی و حمد او را به جا آوردی؟ آیا حق برادر مؤمن را ادا كردی؟ آیا غم و اندوهی از دل او زدودی؟ و در غیاب او زن و فرزندش را حفظ كردی؟ آیا حق بازماندگانش را بعد از مرگ او ادا كردی؟ آیا با استفاده از آبروی خویش، جلوی غیبت برادر مؤمن را گرفتی؟ آیا مسلمانی را یاری نمودی؟ راستی چه كار [مثبتی] امروز انجام دادی؟ سپس آنچه را كه انجام داده به یاد می‌آورد، اگر به خاطرش آمد كه عمل خیری از او سر زده، حمد خداوند متعال و تكبیر او را به خاطر توفیقی كه به او عنایت كرده به جا می‌آورد، اما اگر معصیت و تقصیری به خاطرش آمد، از خداوند متعال آمرزش می‌طلبد و تصمیم بر ترك آن در آینده می‌کند».
وقتی گذشته را درک کردیم، باید در حال حاضر متوازن باشیم و وقتی در حال حاضر زندگی می‌کنیم باید برای آینده برنامه‌ریزی کنیم. خصوصاً اگر آینده‌ای چون آخرت باشد. نباید از مسئولیت‌هایی که در این باره داریم غفلت کنیم. «یوْمَ یقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ» [المطففین: 6]، «یوْمَ تَأْتِی كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا» [النحل: 111].
یک سال دیگر از عمر ما رفت. باید به استقبال سال جدید برویم که در آن از خداوند اطاعت کنیم و از اعمال گذشته خود توبه کنیم. به مسئولیت‌های خود عمل نماییم. نباید مانند دیگران غرق در غفلت شویم. به ویژه نباید دست به تیراندازی در ابتدای سال نو بزنیم. عادت زشتی که نشان دهنده عقب ماندگی اجتماعی است. تیر با پول خریداری می‌شود. مشکل ما این است که از آن برای نشان دادن شادی و اندوه خود استفاده می‌کنیم. چرا؟ این کار نشانه کم‌خردی و عقب ماندگی است. ما به تیر برای ثروتی برای جنگ با دشمن نیاز داریم؛ اما در کمال تأسف از آن در تعصب ورزی‌ها استفاده می‌شود.
ما فرزندان خود را نیز بر این روش نادرست تربیت می‌کنیم. این ترقه‌بازی‌هانمی‌گذارند که مردم در خانه‌های خود آسایش داشته باشند، کودکان هراسان می‌شوند، چرا؟ چرا خودمان عقب‌مانده هستیم و کودکان خود بر اساس عقب ماندگی تربیت می‌کنیم. چند سال پیش از این با صدور فتوایی خرید و فروش ترقه را حرام کردم. حرام است که به فرزندان خود پول بدهید تا ترقه بخرند. چون این کار به ثبات و آرامش جامعه آسیب می‌زند. متمدن بودن این نیست که تلویزیون بخرید، کولر بخرید، ماشین لباسشویی بخرید، وسایل آسایش بخرید، بلکه تمدن واقعی این است که به احساسات و عواطف مردم احترام بگذارید. تمدن این است که محله و کشور آرامی داشته باشید. این که مردم احساس آرامش و آسایش کنند. ولی متأسفانه ما متمدن نیستیم. بلکه از این نظر عقب‌مانده هستیم.
از این رو باید تلاش کنیم که عید ما عید معنوی و اجتماعی باشد. عید آرامش و آسایش باشد. «وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ».
